Svi Srbi sveta znaju da ih krsna slava razlikuje od drugih hrišćanskih naroda. Dok mnoge etničke zajednice slave imendan, samo srpska verzija pravoslavlja, ravnopravno sa Božićem i Uskrsom, obeležava dan porodičnog sveca zaštitnika. Krsna slava ugaoni je kamen srpskog identiteta, šifra pripadnosti određenom plemenu, familiji i prezimenu. Obeležavana vekovima, ona je i danas kod većine Srba glavni porodični praznik, bilo da su oni koji ga slave istinski vernici ili tek slavski ceremonijal-majstori kojima je porodični svetac povod za privatni žur (što je priča za neki drugi put). Slavsko vreme teče paralelno s kalendarskom godinom, te slava i svetaca ima od 2. januara do kraja decembra.
Većina takozvanih velikih, ali i onih manjih slava pada u periodu od novembra do početka maja iliti „od Mitrova do Đurđeva dana“, u koji još upadaju božićni i uskršnji post, što sve zajedno definiše ovaj period kao vreme intenzivnih socijalnih relacija, sabiranja i okupljanja. U savremenoj srpskoj kulturi obeležavanje slave poseduje veoma često dubinsku, sistemsku grešku, a to je progresivna inflacija domaćina koji nosi i prenosi ovaj sakralno-identitetski narativ na mlađu generaciju muških potomaka, ako se prihvati običaj da se slava prenosi i predaje po muškoj liniji.
O čemu se zapravo radi? Samo malo dublje zagledanje u fenomen proslave porodičnog sveca suočava nas s faktom da je ovaj praznik u 21. veku postao u brojim porodicama isključivo ženska odgovornost, obaveza i zadatak. Kako formalno, iz perspektive šporeta i frižidera, tako i suštinski, iz ugla unutrašnje duhovne vertikale i njenog otelotvorenja kroz slavsku sveću, žito, vino kolač, molitvu i prenošenje slavskog narativa na potomke.
Savremeni način života tehnološkim rešenjima olakšao je praznovanje i ostale oblike socijalnih relacija, ali je u značajnom stepenu odgovoran za pervertiranje partnerskih odnosa i podele porodičnih poslova i obaveza, što se u Srbalja najbolje vidi upravo na primeru krsne slave. Na tom terenu svaka priča o rodnoj ravnopravnosti pada u vodu, preokrećući se u svoju tužnu suprotnost koja svedoči da se u mnogim domovima uloge domaćina i domaćice slivaju u ruke i na kičmu ženskog člana bračno-partnerskog dvojca.
Od nabavke svih potrepština do pripreme slavskog ručka, odlaska u crkvu i nošenja slavskog kolača na osveštavanje, a onda i finalnog izgovaranja molitve nad stolom dok se kolač prelama između muških ruku, koje su za sve ostale poslove uglavnom prekrštene – žena je glavna i odgovorna urednica i izvršilac posla. Čak i nekadašnje tradicionalno muške zadatke većina žena, naročito u gradskim sredinama, rešava ketering servisom, električnim nožem za sečenje pečenja, onlajn nabavkom pića ili udruženim radom sa sestrom, ćerkom ili prijateljicom. Najveće i često jedino zaduženje većine „muških glava“ (sic!) svelo se na funkciju zabavljača(ice) gostiju za stolom i lakonskog konverziranja između rakije dobrodošlice i posno/mrsne sarme, iako su se umetnosti razgovaranja, bilo na prelu ili u salonu, u ranijim vremenima tradicionalno podučavale kćeri, a ne sinovi.
Kulturološki gledano, nema ničega spornog u činjenici da je u srpskoj kulturi žena čuvarka tradicije, identiteta, običaja i porodičnog sećanja. Kultura svake etničke zajednice, a naročito ona privatna, unutrašnja i intimna, jeste uvek teren ženskog delanja. Greška u sistemu tradicionalnog obrasca je u tome što ono što je spolja, ono javno i socijalno, što se dešava van granica kućnog praga, u ranijim vremenima bilo čuvano i negovano kroz muški princip i mušku akciju. Savremeno slavsko vreme svedoči, međutim, da je danas i to javno često u ženskim rukama, što gorepomenuti mitrovdansko-durđevdanski pojam od hajdučko-ratničkog motiva preobraća u narativ ženskog kulučenja za šporetom i preuzimanja svih poslova i većine uloga. Sva sreća što postoje kasapnice i prodavci badnjaka, inače bi žena danas u gradu morala da uprti i sekiru.
Stoga se čini da u mnogim aspektima rodna ravnopravnost u našem društvu i zemljama u okruženju predstavlja tužan oblik simulacije istog. Poluvekovni period socijalizma doneo je ženama brojne slobode, posebno u oblasti ekonomsko-radnih prava. U kulturološkom smislu, međutim, čitav region ostao je zaglavljen u patrijarhalnoj matrici. Takvo stanje ne bi bilo toliko pogubno da se paralelno nije dogodila unutrašnja feminizacija savremene kulture koja je donela relativizaciju i dubinsko podrivanje tradicionalnog muškog identiteta, ostavivši današnje dečake i mlade muškarce bez jasnog putokaza šta su zapravo njihove uloge u zajednici, od porodice do države.
I dok žene u Srbiji život primorava da se pretvaraju u Amazonke, ili se tako vaspitavaju kroz medijsku sliku koja propagira ženu koja može sve i kojoj muškarac ne treba, dotle naši muški sugrađani lutaju kroz maglu brojnih polurešenja ko su šta su i kuda idu.
Multiplikacija identiteta koju nam omogućava informaciona tehnologija i društveni procesi koji nas primoravaju da imamo različite uloge nije nužno negativna pojava, ali samo ukoliko je osovina našeg ličnog identiteta snažno utemeljena u matricama koje pre svega dobijamo u porodičnom okruženju. Stoga je obaveza današnjih majki da ovaj potpuno retrogradni obrazac ne prenesu na svoje muške potomke. Još je Doroti Direnstin u studiji „Sirena i Minotaur“ zagovarala tezu da do suštinskog napretka u muško-ženskim odnosima neće doći dok god majke ne počnu da vaspitavaju svoje sinove na potpuno drugačiji način. U tom svetlu bilo bi dobro razmisliti o sledećem: ako je nekada u tradicionalnom okruženju na snazi bila ona narodna mudrost „gledaj majku biraj ćerku“, današnji trenutak nameće ideju da bi svaka mlada žena heteroseksualnih preferenci trebalo da gleda majku birajući sebi partnera, dečka, muža ili kako vam drago. Isto to, samo malo drugačije: čini se da ima istine u ideji da je muškarca koji se prema ženi ponaša kao prema princezi sasvim sigurno odgajila kraljica. A kraljica majka, ako je prava, duboko je svesna da njen mali princ, da bi postao kralj, mora pre svega da savlada i preuzme obaveze, dužnosti, zadatke i odgovornosti koje kraljevska titula nosi. U slučaju Srba to je svakako preuzimanje odgovornosti u sopstvenoj porodici. Inače je, ukoliko se to ne dogodi, srpsko društvo osuđeno da bude društvo malih prinčeva koji nikada ne odrastaju.
U tom procesu žene ne mogu da načine korak od sedam milja ukoliko ne postoji stabilna i čvrsta očinska figura koja odgovorno i savesno preuzima svoju ulogu u odgajanju i vaspitavanju dece. U današnjoj srpskoj kulturi izgubio se nedadašnji kult muškog mentora koji, pored očinske figure, paralelno učestvuje u odgajanju i vaspitavanju mladića. Odnos savremenih očeva i sinova uglavnom je u sferi savršene lakoće nerazumevanja i paralelnog postojanja pod istim krovom. Jer, sprska kuća, pogotovo gradska, nema domaćina.
Objavljeno u dnevnom listu Politika, Kulturni dodatak, 9. januar 2021. godine